[*] “Büyük haber” Allah’ın tek ilah olduğu, ondan başka ilah olmadığı ve onun her şeye tam hâkim olduğudur. Mekkeliler ellerinde bir delil olmadığı halde Allah ile aralarına girecek  aracılara ve kurtarıcılara inanırlardı. Allah’tan başka ilah olmadığının, araya kimsenin giremeyeceğinin doğru olduğunu anlıyorlardı ama bu onların sistemlerini çökertiyordu. Allah Teâlâ Nebî’mize şöyle buyururdu: De ki: “Ben sadece uyarıcıyım. Tek olan ve her şeye tam hâkim olan Allah’tan başka ilah yoktur. O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Sahibidir, güçlüdür ve çok bağışlar.” De ki: “Bu büyük bir haberdir ama siz ondan yüz çeviriyorsunuz.” (Sad 38/65–68)

[*] Dünya, bir beşik gibidir; yılda iki kere dik olur, iki kere de yanlara doğru eğilir. 21 Mart ve 23 Eylül’de dik olur. Bu tarihlerde gölge açıları, her yerin enlemi kadardır. Dünyanın bu hareketinden dolayı gölge açıları her gün değişerek yaz başlangıcına kadar 23.4 dereceye kadar azalma, kış başlangıcına kadar da 23.4 dereceye kadar artma olur. Dünyanın günlük eğimi, gölge açılarıyla belirlenebilir. Bu durum, mevsimleri oluşturarak dünyayı yaşanabilir bir yer haline getirir. Dünya beşik gibi olmasaydı mevsimler oluşmaz ve burada yaşanamazdı.   

Evren; gökler, yer ve ikisinin arasındakiler olmak üzere üçe ayrılır. İlgili âyetlerin bir kısmı şöyledir: “Sizin ilahınız tek bir ilahtır. O, göklerin, yerin ve ikisinin arasındakilerin Sahibidir. Güneşin doğuş noktalarının da Sahibidir. Biz, en yakınınızdaki göğü (birinci katı) bir süsle; yıldızlarla süsledik.” (Saffât 37/4–6) “Yedi kat göğü tabaka tabaka nasıl yarattığını görmediniz mi? Onların (göklerin) içinde Ay’ı ışık yansıtıcısı, Güneş’i de ışık kaynağı yaptı.” (Nuh 71/15-16) Gökler ve yer, beşik hareketini birlikte yaparlar, bu yüzden kutup yıldızının dünya ile yaptığı açı, hiç bir zaman değişmez.

Güneş, ay ve Güneşin uyduları farklı hareket ettikleri için yıldızların ve ağaçların Güneşle yaptıkları açının daima değiştiğini, Güneşin, her gün farklı noktalardan doğup battığını görürüz. Allah Teala şöyle demiştir: “Yıldızlar ve ağaçlar eğilirler” (Rahman 55/6) Ağaçların, Güneşe göre ne kadar eğildiğini gölgelerinden anlarız.

[*]Bu, ruh ile bedenin eşleşmesidir. Allah Teâlâ şöyle buyurur:“Allah sizi topraktan, sonra döllenmiş yumurtadan yaratmış . Sonra da (ruhunuzla) eşleşmiş hale getirdi.” (Fâtır 35/11) Ruh, organların tamamlanmasından sonra üflenir. İlgili âyet şöyledir: “Sonra (organlarını tamamlayarak) dengesini kurmuş ve ona ruhundan üflemiştir.” (Secde 32/9) Kur’ân’da ruh ile bedenden her birine nefis dendiği gibi ikisinin birleşmesinden oluşan insana da nefis denir. Beden ölür veya uyursa ruh onu terk eder. İlgili âyet şöyledir: “Allah ölümleri sırasında nefislerin nefislerini(ruhlarını)alır, ölememiş nefislerin nefislerini (ruhlarını) ise uyuduğu sırada alır.(Bedeninin) Ölümüne hükmettiği nefsi (ruhu) tutar, ötekini belirlenmiş eceline kadar salıverir. ” (Zümer 39/42) Ruh ölmediği için kafir ölünce (ruhu) der ki: “Rabbim! Beni geri çeviriniz. Belki terk ettiğim dünyada iyi bir iş yaparım. Hayır; bu onun söylediği sözdür. Arkalarında yeniden dirilecekleri güne kadar berzah (engel) vardır.” (Müminûn 23/99-100) Bedenin tekrar yaratılmasıyla engel kalkar ve ruh ile bedenin eşleşmesi tekrarlanır. Bunu şu âyet gösterir: “ruhlarla bedenler birleştirilmiş, (Tekvir 81/7).

[*] Geceyi size örtü, uykuyu hayattan kopuş gibi, gündüzü de kalkıp yayılma vakti yapan O’dur. (Furkan 25/47)

[4] “Yeryüzünü altınızda bir yaygı, göğü de bina gibi yapılandıran O’dur.”  (Bakara 2/22)

[*] (Yedi kat göğün) içinde Ay’ı ışık yansıtıcısı, Güneş’i de ışık kaynağı yaptı. (Nuh 71/16)

[*] Gökyüzü, yaratılmadan önce duman halindeydi. (Fussilet 41/11)

“Yerin başka yere dönüştürüldüğü, göklerin de dönüştürüldüğü günde. (İbrahim 14/48)

Yani Kıyamet gününde yaratılış tekrarlanacaktır. O gün “Gök beyaz bulutlarla yarılacak ve melekler bölük bölük indirileceklerdir.”(Furkan 25/25)

Gök kapıları, bu toz bulutlarının arası olmalıdır.

[*] Ğasaq soğuk anlamındadır. Zeccâc [öl. 311 h.], الغاسِقُ = el-ğâsiq’in soğuk anlamında olduğunu, gündüze göre daha soğuk olduğu için geceye ğasik dendiğini söylemiştir [Lisan’ul-arab]. Allah Teala şöyle demiştir: “Burası böyle olacak ama azgınların sonu da çok kötü olacaktır. Cehenneme gidecekler ve orada kavrulacaklardır. Orası ne kötü beşiktir! Onlarınki bu! Tatsınlar bakalım, (hamm) kaynar ve (ğassak) dondurucu su.” (Sad 38/55-58)

Sıcak ve soğuk, ikili oluşturur. “…başka nice çifte azabı” sözü, ğassak’ın hamimin zıddı olduğunu gösterir.

[*] Allah’ın ödülü de cezası da, kulun fiili ile orantılıdır: “Kim bir iyilikle gelirse ona, on katı verilir. Kim de kötülükle gelirse sadece bir katı ile cezalandırılır. Kimseye haksızlık yapılmaz.” (En'âm 6/160)

[*] Arap dilinde yüksek olan ve yükselen her şey “ka’b (كَعْبٌ)”dır. İtibarlı ve başarılı birine “kâ’bı yüksek kişi (رجلٌ عَالِي الكَعْب)” denir (Lisan’ul-Arab). Bu ayetteki kevâib  (كَوَاعِبَ)” kelimesi “yüksekliği olan” anlamındaki  kâib (كاعب)in çoğuludur. Hurilerden beklenen yükseklik, hizmet seviyesindeki yüksekliktir. Hizmet ettikleri kişileri, göz uçlarıyla takip edecek olmaları bunu gerektirir (Sad 38/52, Rahman 55/56). Ama gelenekte, ilgili ayetler arasındaki bütünlük dikkate alınmamış,  daha önce insanların ve cinlerin hiç görmediği türden olan huriler (Vakıa 56/35-37, Rahman 55/56) kız sayılmış ve kevâib (كواعب) kelimesine “dolgun memeliler” anlamı verilmiştir. 

[*] Buradaki ruh ile kastedilen insanlar ve cinlerdir. Allah Teala şöyle demiştir: Herkesi toplayacağı gün Allah şöyle diyecektir: “Ey cinler! İnsanlarla çok bağlantılar kurdunuz.” Onların insan dostları diyecekler ki: "Rabbimiz! Birimiz diğerinden yararlandı. Nihayet bize biçtiğin sürenin sonuna vardık." Allah şöyle diyecek: “Yeriniz, içinde ölmeyeceğiniz ateştir. Koyduğum kurala uymuş olanlarınız başka! Senin Sahibin doğru karar verir, her şeyi bilir. (En’âm 6/128) Melekler, Allah tarafından görevlendirilmiş mümin cinlerdir. Bu âyete göre o gün onlar da ayağa kalkacaklardır.

Burada meleklerin ayrıca zikredilmesi, onların da sorumlu varlıklar olduklarını vurgulamaktadır.

[*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi var etme” anlamında olan şey =شيء’dir(Müfredât)

[*] Allah’ı ve ayetlerini görmezlikten gelen kişi.