[*] Bu harflere  “huruf-i mukattaa” yani tek tek okunan harfler denir. Birlikte okunsa “Elif, Lâm, Mîm” yerine “elem” şeklinde okunurlar. Bu gibi harfler bazı surelerin başında bulunur. Nebî’mize bu konuda bir soru sorulmamış olması, anlamının bilindiğini gösterir. Bilinmeseydi müşrikler bunu dillerine dolarlardı. Anlamları ile ilgili sahih bir rivayetin olmaması da gösteriyor ki asıl neden, bu harflerin arkasından okunacak âyetlere dikkat çekmektir.

[1*] Âdem aleyhisselamdan beri her nebîye verilen Kitap budur (En’âm 6/83-90) . Ufak tefek farklılıklar dışında önceki kitapların aynısıdır. (Bakara 2/106) ve Arapça Kur'ân haline getirilmiştir. Aslı, Allah katındaki Ana Kitap’tadır. (Zuhruf 43/3-4)

[1*] “İçten” anlamı verdiğimiz kelime el-ğayb = الغيب ‘dır. Ondaki el = ال takısı muzafunileyhten ıvazdır, bi ğaybihim بغيبهم = gayblarıyla demektir. Kişinin içindeki, başkası için gayb olduğundan ayete “içten inanırlar” meali verilmiştir. İmanın temeli içten kabul yani kalp ile tasdiktir. Kalpteki tasdiki bir o kişi, bir de Allah bilir. Orası insanın en hür olduğu yerdir. Bu sebeple hiç kimse bir inancı kabule veya inkâra zorlanamaz. Zorla ibadet de olmaz. Çünkü ibadet için niyet şarttır. Niyetin yeri de kalptir; kalpten yapılmayan niyet geçersizdir. Kimseye zorla niyet ettirilemeyeceğinden ibadet de yaptırılamaz.  8. âyetten itibaren münafıklar anlatılmaktadır. Onların farkı,içten inanıp güvenmemeleridir.

[4*] Ayetin başındaki ellezîne = ٱلَّذِينَ mübteda, beşinci âyette  ulâike = أُو۟لَٰٓئِكَ ile başlayan cümle de haber sayılarak meal verilmiştir.

[*] Kur’ân, önceki kitapları onaylar ve ana metinlerini korur. Bu sebeple onların ana metinlerine inanmak gerekir.

[*] Rab kelimesinin en uygun karşılığı “sahip”tir. Bkz. Fatiha Suresi 1/1. âyetin dipnotu.

[*] Küfür, örtme; kâfir, örten demektir (Müfredât). Kur’ân’ın Allah’ın kitabı olduğunu anlayan bir kişi, ondaki âyetlerden birini bile görmek veya duymak istemeyince onun üstünü örtmüş ve kâfir olmuş olur.

[*] Kâfirlerin ön yargıları, istiare-i temsiliyye (alegori) ile canlandırılmıştır. İstiarede benzetme edatı gizlenir. Buradaki mecaz gerçek sanıldığı için benzetme edatı, tarafımızdan “sanki” sözüyle açığa çıkarılmıştır. Yasin 36/8-10. âyetler bunun örneklerindendir. Şu ayetlerde de böyle bir durum, mecaza gidilmeden, benzetme edatı kullanılarak anlatılmıştır: “Kimi insanlar, birilerinin, bilmeden Allah’ın yolundan sapmasını ve o yolu hafife almasını sağlamak için (cehenneme gitme pahasına) boş sözler satın alırlar. İşte alçaltıcı azap onların hakkıdır! Karşısında ayetlerimiz okunduğu zaman büyüklenir, sanki hiç duymamış, sanki kulaklarında ağırlık varmış gibi sırt çevirip gider. Ona acıklı bir azabın müjdesini ver.” (Lokman 31/6-7)

“Gerçek dışı sözler üreterek günaha dalan herkese yazıklar olsun! Böyle birine, Allah’ın âyetleri bağlantıları ile birlikte okunduğunda onları dinler sonra dinlememiş gibi davranıp büyüklük taslayarak yoluna devam eder. Ona acıklı bir azabın müjdesini ver.” (Casiye 45/6-7)

[*] Âyette geçen hıda’ ( الخداع ); planlı bir şekilde yanıltma ve aldatma demektir (Müfredât).

[*] Allah’a tam güvenememe hastalığına eklenen yalancılık hastalığı ikinci bir azaba sebep olur. Bunlar yaptıkları bu iki suçun cezasını dünyada da göreceklerdir. Çevrenizdeki çöl Araplarından ikiyüzlüler (münafıklar) ve Medine halkından da ikiyüzlülükte ustalaşmış kişiler vardır. Sen onları bilmezsin, onları biz biliriz. Onlara (bu dünyada) iki kat ceza vereceğiz. Sonra da büyük bir cezaya çarptıracağız. (Tevbe 9/101)

[*] Her varlık Allah’ın âyetidir. Şu âyette yer alan din tanımı, yaratılan âyetlere göredir: “Yüzünü dosdoğru bu dine, Allah’ın insanları yarattığı fıtrata (onlardaki doğal yapıya) çevir. Allah’ın yarattığının yerini tutacak bir şey yoktur. Doğru din budur, ama çoğu insan bunu bilmez.”(Rum 30/30). 

[*] Şeytan, doğru yoldan uzaklaşan insan ve cinlere denir. (Bkz. En’âm 6/112)

[*] Bu iki âyette geçen istihza yani alay tarzını en iyi ifade eden söz, bize göre “idare etme ve göz yumma”dır.

[*] Hidayet; doğru yola girme, rehberlik etme ve o yola kabul etme anlamlarına gelir. Dalalet ise kasıtlı veya kasıtsız yoldan çıkma, hedeften sapma, kaybolma, bir şeyi kaybetme vs. anlamlarına gelir.

[*] Âyette münafıkların durumları, istiare-i temsiliyye (alegori) denen mecazi anlatımla canlandırılmıştır. Onlar, bir meşale ile yani Allah’ın dini ile aydınlanmak ve doğru yolda yürümek istemişler ama önleri aydınlanınca, gördükleri hesaplarına gelmediği için kör numarası yapmaya başlamışlardır.

Bakara 2/75’ten Bakara 2/80.  ayete kadar anlatılan münafık Yahudiler, bu ayet ve bundan sonraki üç ayetle ilgili örneklerdir. Bu Yahudilerin son Nebî’yi ve getireceği kitabı beklediklerini ama kitabın gelmesinden sonra davranışlarının değiştiğini de Bakara 2/88-91. ayetlerden öğreniyoruz.

[*] Münafık, başlangıçta Müslümanca yaşamak ister. Dünyayı ikinci sıraya atamayınca da kendine engel gördüğü ayetlere karşı kör, sağır ve dilsiz kesilir.

[1*] Âyetleri görmezlikten gelenleri.

[1*] Münafıklar Kur’ân’ı dışlayamaz, hesaplarına uyan âyetler arar, birçok âyeti bağlamından koparıp Müslümanları saptırmaya çalışırlar (Al-i İmran 3/7). Yahudi ve Hıristiyan münafıklarla ilgili şu âyetler, konuyu anlamamıza yarar: “Ehl-i Kitap’tan bir takımı da Kitap’tan (Kur’an’dan) okuyormuş gibi yapar ki onu Kitap’tan sanasınız ama Kitap’tan değildir. ‘O Allah katındandır.’ derler, ama Allah katından değildir. Allah’a karşı bile bile yalan söylerler. Allah’ın kendisine Kitap, hikmet ve nebîlik verdiği kişilerden hiçbirinin, kalkıp da insanlara, ‘Allah’tan önce bana kul olun!’ deme yetkisi yoktur. Onun diyeceği şudur: ‘Kitabı öğrenmenize ve özümsemenize karşılık Rabbinizden (Sahibinizden) yana tavır koyan kimseler olun.’ Melekleri ve nebîleri rabler edinmenizi de isteyemez. Siz Allah’a teslim olduktan sonra o, kâfir olmanızı mı isteyecek?” (Al-i İmrân 3/78-80)

Münafıkların en büyük arzusu, Nebî’mizin sözlerini, Kur’an âyetleri seviyesine çıkarmaktır. Nebî ve resul kelimelerinde anlam kayması yapılarak Muhammed aleyhisselamın nebî sıfatıyla söylediği sözler, resul sıfatıyla tebliğ ettiği âyetler seviyesine çıkarılmış ve o, Allah’ın yanında ikinci derecede yetkili konuma yükseltilmiştir. Nebî’miz, kendi sözlerinin yazılmasını, bu yüzden yasaklamıştır. (Müslim Adâb 32) Ebubekir ve Ömer döneminde yasak sürmüş ama daha sonra bu fesatçıların önü açılmıştır. Onlar, fesatlarının etkili olması için değerli insanlara iftiradan da kaçınmazlar. (Al-i İmran 3/21’in dipnotu)

[*] Ayetteki endad (tekili nid), özde Allah'a benzeyen varlık demektir. Bunu akıl kabul etmeyeceği için iddia sahipleri, hedeflerinin Allah'a ulaşmak olduğunu, endad'ın buna aracılık yaptığını söyleyerek kendilerini aldatırlar. 

[1*] Ayette geçen dûn (دون ) kelimesi yakınlaştırma, aşağı görme, üstün zıddı ve üst anlamlarına gelir (Tâcu’l-arûs). Müşrikler, kutsadıkları varlıkları, bir yönüyle Allah’a, bir yönüyle de insanlara benzeterek Allah ile insan arasında bir yere yerleştirir ve o yolla Allah’a ulaşmaya çalışırlar.  Ayetlerdeki min dûn’illah (من دون الله ), daha çok bu anlamı ifade eder. Hristiyanlar, İsa’yı Allah’ın oğlu, Mekkeli müşrikler tanrılarını Allah’ın kızları, büyüklerini aracı koyanlar onları Allah’ın dostu sayarak Allah ile aralarına koyarlar. Bu inanç, insana sinir uçlarından yakın olan Allah’ı (Kaf 50/16) ikinci sıraya koymaya sebep olur ve kişiyi müşrik yapar.  

[*] Ayetleri görmezlikten gelenler.

[*] “Eş” diye tercüme ettiğimiz “zevc = زوج ” kelimesi Kur’ân’da hem kadın hem de erkek için kullanılır. Cennete giden eşler, eksiklerden arındırılacağı için, biri diğerinde bir kusur bulamayacaktır.

[*] Âyetleri görmezlikten gelenler.

[1*] Kâfir, Allah’ı ikinci sıraya koyarak onunla doğrudan ilişkiyi kesendir. Yoksa Allah, her kişinin en yakınıdır. Bir âyet şöyledir: “Bir âyet şöyledir: “İnsanı biz yarattık, içinden neler geçtiğini biliriz. Biz ona siniruçlarından da yakınız.” (Kaf 50/16) Kur’ân’ın Allah’ın kitabı olduğunu kavrayanlar da Bakara 2/285. âyetteki gibi Allah’a içten söz verirler. Onlarla ilgili âyet şudur: “Allah’ın size olan nimetini ve sizinle sözleştiği zaman O’na verdiğiniz sözü aklınızdan çıkarmayın; hani “İşittik ve itaat ettik” demiştiniz. Allah’tan çekinerek kendinizi koruyun, çünkü Allah içinizde olanı bilir.” (Mâide 5/7) 

[2*] Her insan, Allah’ın varlığını birliğini ve kendinin sahibi olduğunu gözlemiyle kavrar ve içinden O’na bağlılığını bildirir (Fussilet 41/53). Bu olay "E lestu bi rabbikum" adıyla anılır (A’raf 7/172). Gelenekte bu, tüm ruhların yaratıldığının iddia edildiği bir güne atfedilir. Oysa tüm ruhların birden yaratılmış olması, Kurandaki fetüsün şekillenmesinden sonra ruhun üflendiği bilgisine ters düşer (Secde 32/9)

[*] Bizler yokken, bizi oluşturan maddeler vardı; biz onlarla hayat bulduk. (bkz. İnsan 76/1) Yine o maddelere dönüşüp toprak olacak ve bir kez daha hayat bulacağız. (bkz. Mümin 40/11- Kaf 50/2-4) Âyet, bu durumu anlatmaktadır. 

[*] Dünya, iki günde yaratıldı; gıda ölçülerinin tamamlanması için süre dört güne çıkarıldı. Son iki günde de gökler yaratıldı (Bkz. Fussilet 41/9-12). Tabiata canlılık veren Güneş ışınları (duhâ) ortaya çıkıp gece ile gündüz oluşunca da yeryüzü bitkilerle donatıldı. (Naziât 79/27-33) Kur’ân’a göre gün, bize göre bin yıl (Secde 32/5), elli bin yıl (Meâric 70/4) olabileceği için buradaki gün, evre anlamındadır. 

[1*] Muhalif varlık, halife’nin sözlük anlamıdır. Halife = خَلِيفَةً, arkada olma ve muhalefet etme anlamlarına gelen half = خلف kökündendir, mübalağa (abartı) için tâ (ة)’nın eklenmesiyle oluşmuştur. (Lisan’ul-arab) Halîf ( خَلِيف ) kelimesi feîl = فعيل kalıbındadır. Bu kalıp hem ism-i fâil/eylemi yapan hem de ism-i mef’ul/eylemden etkilenen için kullanılır. İsm-i fâil olarak hâlif ( الخالف ), arkada kalan, birinin yerine geçen ve muhalif olan, ism-i mef’ûl olarak ( المخلوف ) da yerine başkası geçen, muhalefet edilen ve arkasında birini bırakan demektir. Allah Teâlâ şöyle demiştir:  “Rabbin farklı tercihte bulunsaydı insanları tek bir toplum yapardı, Rabbinin ikramda bulundukları dışında kalanlar birbirlerine muhalif olmayı sürdüreceklerdir. O, onları bunun için yaratmıştır.” (Hûd 11/118-119)

[*] El - esma = الاسماء’daki  el (ال) takısı muzafun ileyhten ıvazdır; esmâ’ul-mevcûdât = varlıkların isimleri anlamındadır. Allah Âdem’e varlıkların isimlerini, neye yaradıklarını ve onlardaki gizli bilgiyi öğretmişti.

[1*] O bilgi, melekler için gayb yani bilinemezdir. Âdem’e öğretildiği için onun açısından gayb olmaktan çıkmıştır.

[2*] Bu söz, meleklerin Âdem’i kıskandıklarını gösterir. Âdem’e secde emri, onlar için zor bir imtihan olmuştu.

[*] “Kâfirlerden oldu” sözü, İblis’ten önce de bazı meleklerin kâfir olduklarını gösterir. Melek, elçi anlamındadır (Müfredât, الك md.). Onlar Allah’ın, birçok konuda elçi olarak görevlendirdiği cinlerdir. Allah Teâlâ şöyle demiştir: “Cinleri ve insanları, sadece bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zariyat 51/56) Şu âyet bunu açıkça anlatmaktadır: “Bir gün meleklere, ‘Âdem’e secde edin!’ dedik. İblis’in dışındakiler hemen secdeye kapandılar. O da o cinlerdendi ama Sahibinin (Rabbinin) emrinden çıktı.“ (Kehf 18/50) Bu âyeti doğru anlamak için: “Rabbinin emrinden çıkmayan cinler hangileriydi?” diye sormak gerekir. Bunun tek cevabı “melekler” olur. O zaman, meleklerin cinlerden olmadığı, sorumsuz varlıklar olduğu ve günah işleyemeyeceği şeklindeki algı yönetiminin önü kesilir. Burada emirden çıkan meleğin adı İblis’tir. İblis, meleklerden olmasaydı secdeden sorumlu tutulamazdı. Âyete göre secde etmemesinin tek sebebi kendini büyük görüp direnmesidir. Bu suçu hangi melek işlese aynı cezaya çarptırılır. İlgili âyetler şöyledir: “Mesih, Allah'a kul olmaktan geri durmaz. Mukarreb (Allah’a yakın) melekler de öyledir. Kim O’na kulluktan geri durur da büyüklük taslarsa (bilmeli ki) Allah, onların hepsini huzuruna toplayacaktır. İnanıp güvenen ve iyi işler yapanlara hem ücretlerini tastamam verecek hem de ikramda bulunacaktır. Kul olmayı kendine yakıştıramayıp büyüklük taslayanları da acıklı bir azaba çarptıracaktır. Onlar, kendileri için Allah ile aralarına girecek ne bir dost (veli) ne de yardımcı bulacaklardır.” (Nisa 4/172-173)

[1*] Orası dünyadaki bir bahçedir. Arapçada cennet, üstünde bitki örtüsü bulunan yer anlamındadır. (Bakara 2/30). ayete göre Âdem, dünyada yaratıldı ve kendine dünyadaki varlıkların bilgisi öğretildi. (Araf 7/25). ayete göre de o ve onun soyundan gelenler, burada yaşayacak, burada ölecek ve kıyamet günü yeniden yaratılışları burada olacaktır. Âdem ve Havva'nın dünyanın dışında bir yere götürüldüklerine dair tek bir delil yoktur. Onların yerleştirildikleri yer Ahirette müminlerin gideceği cennet olamaz. O Cennet, imtihan yeri değil, imtihanı kazananlara ödül olarak verilecek yerdir.

[*] Kelimenin kökü olan adv = عدو , sınırı aşmak ve uyumsuzluk demektir (Müfredât). Şeytan insana muhaliftir. Muhalefet karı-koca arasında da olduğu için Allah Teâlâ bunun normal karşılanmasını istemiştir.

[1*]  Sahipleri (Rableri) seslendi: “Size bu ağacı yasak etmedim mi? Demedim mi ki: Şeytan sizin açık düşmanınızdır?” Dediler ki: “Rabbimiz! Ne ettikse kendimize ettik. Bizi bağışlamaz ve bize acımazsan, kaybedenlere karışır gideriz.”  (Araf 7/22-23)

[1*] İnin “ihbitû = اهْبِطُواْ ” emri çoğuldur. Arapça’da çoğul, en az üçü gösterdiğinden inenler; Âdem, Havva ve İblis’tir. İblis, bundan önce meleklik görevinden kovulmuştu. (Araf 7/13)[2*] Bu âyete göre Âdem o zaman Nebî değildi. Allah daha sonra onu, ailesi içinden seçip Nebî yapınca (Al-i İmran 3/33) kendisine bir rehber vermiştir. Rehber anlamı verdiğimiz  hudâ =هُدًى kelimesi, bu surenin ikinci âyetinde Allah’ın kitabının tek özelliği sayıldığından buradaki rehber, Âdem’e verilecek kitaptır. O kitap, cinlerden olan İblis’i de ilgilendireceğinden onun için de bir rehber olur.  

[*]  Kezzebe = كذّب fiili “yalanlama” veya “çokça yalan söyleme” anlamına gelen tekzib = تكذيب kökündendir. Kelimenin geçtiği âyetlere, yerine göre “yalanlama” veya “yalan yanlış şeyler söyleme” anlamı verilmiştir.

[*] Dinimiz İslam, bütün dinlere hâkim olacaktır (Bkz. Tevbe 9/33, Fetih 48/28, Saff 61/9).  Yahudilerin, bu hâkimiyetten yararlanmaları, Müslüman olmalarına bağlıdır. 

[*] Kalîl = قليل , bir şeyin az olduğu veya kalıcı olmadığı anlamına gelir (Mekâyîs).

[*] Hakk, tümüyle gerçek; batıl, gerçek dışı demektir. Hak olan Kur’ân’ı, gerçek dışı sözlerle örtüp gizlemeyin. 

[1*] Zekat, belirli miktarda serveti olan Müslümanların üzerinde ekonomik bir yükümlülüktür. Zekat kelimesi, gelişme anlamına gelen "زكو" kökünden türemiştir; çünkü Müslümanlar tarafından, hem kendi kişiliklerini hem de diğer insanların durumlarını geliştiren bir ibadet olarak verilir. Zekat vermek, aynı zamanda malı dolaşıma sokarak, ekonomiyi de geliştirir. Zekat kelimesi, Kuranda daima belirlilik takısıyla birlikte, "ez-zakat" şeklinde geçer. Bu, ayetlerin indiği toplumda zekatın zaten bilinen bir kavram olduğunu göstermektedir. Sahip olunanların bir kısmını ihtiyaçlılara verme görevi Tevrat'ta da bulunmaktadır. Üçüncü ondalık (Yasa'nın tekrarı 14:22-29 ve 26:12) ve tarlaların kenar ve köşelerinin ihtiyaçlılara bırakılması emri (Levililer 23:22) bunun örnekleridir.

[*] Sabır: Katlanmak, göğüs germek, direnmek, dirençli olmak anlamlarına gelir.

[*] Ehl-i kitap içinde doğru inanca sahip insanlar vardır. (Bkz. Âl-i İmrân 3/199)

[*] İsrailoğullarının çağdaşlarına tercih edilmesi, onlara Kitap verilmesi şeklinde gerçekleşmiştir. Her nebînin ümmeti, döneminin en üstün toplumudur. “İnanıp güveniyorsanız en üstün sizsiniz.” (Al-i İmran 3/139) 

[*] Şefaat, birinin eşlik etmesini istemek, eşlik etmek veya arka çıkmaktır. (El-Ayn, Müfredât). Ayet, mahşer günü kimseye şefaat edilmeyeceğini açıkça bildirmektedir. Dünyada insanlar birine destek olabilirler. “İyi bir işe destek veren ondan bir pay alır; kötü bir işe destek veren de ondan dolayı bir sorumluluk üstlenir.” (Nisa 4/85) Cennete gitmiş biri, şirk günahı ile değil de diğer günahlarından dolayı cehennemde olan bir yakınını yanına isteyebilir. “Günahkarları, suya koşarcasına cehenneme sevk edeceğiz. Rahman’dan söz almış olanlar dışında kimse şefaate (birinden destek alma hakkına) sahip olamayacaktır.” (Meryem 19/86-87) İster dünyada ister cehenneme gitmiş biri için olsun, şefaat ancak Allah’ın onayıyla olabilir.

[*] Arap edebiyatında iltifat sanatı vardır, anlatımı canlı tutmak ve konunun önemini vurgulamak için sözün akışı beklenmedik bir şekilde değiştirilerek üçüncü şahıstan birinci şahsa, ikinci şahıstan birinci veya üçüncü şahsa, birinci şahıstan ikinci veya üçüncü şahsa vs. geçilir. Geçmiş zamandan şimdiki veya gelecek zamana; gelecek zamandan geçmiş zamana ya da geçmiş zamandan emir kipine geçiş yapılabilir. Türkçede bu sanat olmadığından bu gibi ifadeler bir Türk’ü şaşırtır. Burada olduğu gibi birçok âyete, bu sanat yok sayılarak meâl verilmiştir. 

[*] İttehaze = اتخذ fiili iki mef’ûl alır. Âyet doğru anlaşılsın diye ikinci mef’ûl olan ilah, açıkça zikredilmiştir.

[*] Şükür, yapılan iyiliğin değerini bilmek, yapanı övmek ve hak ettiği karşılığı vermektir (Müfredât). 

[*] Furkân, doğruyu yanlıştan ayırmaktır. İlahi kitapların tamamı bu özelliktedir.  (Al-i İmrân 3/4 ve Nisa 4/113)

[*] Âyetteki mevt, gücün tükenmesi anlamındadır (Mekâyîs). “Her yanını ölüm sarar ama o ölmüş olmaz.” (İbrahim 14/17) ayetindeki gibi bunların da her yanını ölüm sarmış ama ölmemişlerdir. Çünkü ölen tekrar dünyaya dönemez. (Müminûn 23/99-100 ve Münâfikûn 63/10-11) Bir mucizeden de söz edilmediğine göre en uygun anlam bayılmadır. 

[*] Âyette geçen rağad رغد , güzellik ve bolluk demektir (Müfredât). Çekinmeden, sözü her iki anlamı da ifade eder.

[*] Bir gün Musa halkına şöyle demişti: “... Ey Halkım! Allah'ın size verdiği şu tertemiz yere girin; arkanızı dönmeyin, yoksa her şeyinizi kaybedersiniz.” Dediler ki: “Bak Musa! Orada çok baskıcı bir halk var. Onlar çıkmadıkça biz oraya asla giremeyeceğiz. Eğer onlar çıkarlarsa o zaman gireriz.” O yere girmeye korkanlardan Allah’ın nimet verdiği iki kişi şöyle dedi: “Onlara şu kapıdan girelim; oradan girersek galip geliriz". Eğer inanıp güveniyorsanız yalnız Allah’a dayanın.” (Musa’ya) Dediler ki: “Bak Musa! Onlar orada oldukça biz asla oraya giremeyeceğiz. Sen  Rabbin’le birlikte git onlarla savaş! Biz burada oturuyoruz.” Musa dedi ki: “Ey Rabbim! Benim gücüm sadece kendime ve kardeşime yetiyor. Yoldan çıkmış bu toplulukla bizi birbirimizden ayır.” (Maide 5/21-25)

[1*] Sâbiîler, Yahya aleyhisselama inen (Meryem 19/12; En’âm 6/84-89) ve Ginza adı verilen kitaba inanırlar. 

[*] Tûr, Sina yarımadasında bir dağdır. Musa ve Harun aleyhisselama elçilik görevi orada verilmiştir. (Meryem 19/51-53)

[*] Eyle Yahudileri, Cumartesi yasağını sürekli çiğnedikleri için aşağılık maymunlar gibi olmuşlardı. Bu maymunlaşmanın fiziksel bir dönüşüm olduğuna dair elimizde delil yoktur; fakat davranış biçimlerinin açgözlülük, hayasızlık vb. yönleriyle maymunlara benzetilmiş olması mümkündür.

[*] Müttakî, kendi yapısını bozmayan kişidir. 

[1*] Eski Mısır’da Apis denen boğaya ve Hator (Hathor) denen ineğe tapılırdı. Apis daha değerliydi (Yeremya 46/14.) Musa aleyhisselam: “Allah bir sığır kesmenizi emrediyor” dediği zaman bir inek kesebilirlerdi. Ama o inanç içlerine öylesine işlemişti ki (Bakara 2/93) ineği kesmek istemediler ve sonunda emre uyup Apis özelliğinde bir boğa kestiler. 

[2*] Kendini bilmez olarak tercüme ettiğimiz cahil = جَٰهِلِ kelimesi, bilmeyen anlamına geldiği gibi, bilinen ve olması gerekenin aksine davranan anlamına da gelir (Müfredât). Burada Hz. Musa Allah'tan haber aldığına göre, cahil kelimesiyle, Allah'ın kendisine ilettiğinden başka bir şey söylemesi yani kasten yanlış davranması ifade edilmektedir.

[1*] تشابه = teşabüh, iki şey arasındaki benzerliği ifade eder. Bu âyet, Musa aleyhisselamın yaptığı tanımlamaların, onların zihninde apis öküzünü canlandırdığını gösterir.

[2*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. Özne Allah ise “gereğini yarattı” anlamına gelir. (Bkz. Müfredât). Burada yaratması beklenenler, ihtiyaç duyulan şeylerdir.

[1*] Bakara بقَرةَ , bakar = بقَر ’ın tekilidir, sığır demektir. Âyetteki ( /تثيِر الَأرضَ tusîru’l-arda= yeri sürer) sözü, onun erkek olduğunu gösterir. Âyetlerdeki fiillerin müennes olması بقَرَةٌ nın müennes-i lafzî olmasından dolayıdır.

[1*] Yerine koyma” anlamı verdiğimiz ضرب =darb’ın kök anlamı, bir şeyi bir şeyin üstüne vurma veya sabitlemedir. (Müfredat) Hemen hemen her iş için kullanılan bu fiilin anlamı, vurulan veya sabitlenen şeye göre değişir. (el-Ayn)

[2*] Ölüden ayrılan parçanın onunla birleştirilmesi emredilmektedir. Yeniden dirilme, tekrar yaratılan kemiklerin birleştirilip et giydirilmesi şeklinde olacaktır. (Bakara 2/259 - 260)

[*] Tahrif (التحريف), Nisa 4/46’da açıklandığı gibi iki tarafa yüklenebilecek bir anlamı, kolayca anlaşılmayacak biçimde, sözün akışına uygun olmayan tarafa çekmektir. Tahrif, metinde değil anlamda olduğu için Kur’an, önceki kitapların ana metinlerini tasdik eder. Ama tahrif kelimesi de tahrif edilip ona tebdil yani metni değiştirme anlamı verildiği için hem Kur’an’ın önceki kitapları tasdik ettiği unutturulmuş hem de Kur’ân ayetlerinde yapılan anlam kaydırmalarının üstü örtülmüştür. En fazla tahrif, Yahudileri rahatsız eden ayetlerde olmuştur. Nitekim bu âyetteki tahrif, meal ve tefsirlerde Kur’an ile değil Tevrat ile ilişkilendirilmiştir. Konuyu daha iyi anlamak isteyenler Bakara 2/93 ve Nisa 4/46’nın, tefsir ve meallerde nasıl anlamlandırıldığına bakabilirler.

[*] Bunlar Muhammed aleyhisselamın son Nebî olduğunu biliyorlar ama başka bir kimsenin bilmesini istemiyorlardı. 

[1*] Ümmi, anasından doğduğu gibi kalmış, bir şey öğrenememiş kişidir (Lisan). Bu âyette Allah'ın kitabının içeriğini bilmeyenler anlamındadır.

[1*] Kalîl = قليل , bir şeyin az olduğu veya geçici olduğu anlamına gelir (Mekâyîs).

[*] Kötülüğe iyice batmak, tevbe etmeden yani hatasından tam dönmeden ölmektir. Yoksa tevbe kapısı, ölünceye kadar açıktır (Zümer 39/53).

[1*] “Çaresiz” diye meâl verdiğimiz kelime miskindir; kök anlamı hareketin ardından durağanlaşmadır. Nebîmiz şöyle demiştir: “Miskin bir parça, iki parça yiyecek ile yetinen kişi değildir. İhtiyacını karşılayamadığı halde utanan veya ısrarla kimseden bir şey isteyemeyen kişidir.” (Buhârî, Zekât 53) Gemileri delinen kişilerle ilgili şöyle bir âyet vardır: “O gemi denizde çalışan miskinlere aitti, önlerinde her gemiye zorla el koyan bir kral vardı; bu sebeple onu hasarlı hale getirmek istedim.”(Kehf, 18/79) Çünkü gemi ellerinden alınınca işsiz kalacaklardır.

[2*] Arap edebiyatındaki iltifat sanatı bizde olmadığından meâlde bu sanat yok sayılmıştır. Bkz. (Bakara 2/49)'un dipnotu.

[*] Kıyamet, ayağa kalkmak demektir. Kıyamet günü, insanların yeniden dirilip kabirlerinden kalkacakları günün adıdır.

[*] Lanet, kızıp kovma ve uzaklaştırma demektir (Müfredat). Bize göre bunu en iyi ifade eden kelime “dışlama”dır.

[*] Geleceğini bildikleri.

[*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi yapma, var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. (Müfredât). Burada Allah’ın yaptığı, bir kulunu tercih ederek ona kitap indirmesidir.

[1*] "Bir gün o dağı adeta bir gölgelik gibi üzerlerine kaldırdık; başlarına düşeceğini sandılar. Size verdiğimizi (Tevrat'ı) sıkı tutun. İçindekilerini düşünün ki kendinizi koruyabilesiniz" dedik." (Araf 7/171)

[4*] Bir taraftan inandık ve sıkı sarıldık diyorsunuz, diğer taraftan buzağı tutkusundan vazgeçmiyorsunuz.

[*] Şirk, bize sinir uçlarımızdan da yakın olan Allah’ı ikinci sıraya, kendimizi veya bir başkasını birinci sıraya koymaktır. Allah Teala şöyle buyurur: “Allah (insanlardan) bir kesimin doğru yolda olduğunu onaylar. Bir kesim de sapık sayılmayı hak eder. Onlar şeytanları kendilerine Allah’tan daha yakın konumda tutar, üstelik doğru yolda olduklarını sanırlar.” (Araf 7/30) O şeytanlar insanların, bir yönüyle kendilerine, bir yönüyle de Allah’a daha yakın görüp araya koydukları aracılardır. Onları Allah’ın yerine koydukları için müşrik, onlarla Allah’ı örttükleri içtin de kafir olurlar. Çünkü her müşrik kafir, her kafir de müşriktir. İlgili ayetlerden bir şöyledir: “Kâfir olanların kalplerine korku salacağız. Çünkü onlar, Allah’ın indirdiği bir delile dayanmadan O’na şirk koşarlar. Varıp kalacakları yer cehennemdir. Bu yanlışı yapanların yerleşecekleri yer ne kötüdür!” (Al-i İmran 3/151)

[*] Kur’ân âyetleri, birbirini açıklar. Allah Teâlâ şöyle demiştir: “ELİF! LÂM! RÂ! Bu öyle bir kitaptır ki âyetleri hem muhkem kılınmış hem de doğru kararlar veren ve her şeyin iç yüzünü bilen Allah tarafından açıklanmıştır.” (Hûd 11/1) Muhkem, bir konuda özet hüküm bildiren ayettir. Muhkem, kendisiyle benzeşen yani müteşabih olan âyetlerle açıklanmıştır. 

[*] Resul (رسول), “birine gönderilen söz” anlamına geldiği gibi o sözü iletmek için gönderilen elçi anlamına da gelir. (Müfredat). Allah’ın elçilerinin görevi, O’nun sözlerini insanlara ulaştırmaktır. Söz, elçiden önemli olduğundan Allah Teâlâ şöyle demiştir: “Muhammed sadece elçidir. Ondan önce de elçiler geldi. O ölse veya öldürülse, gerisin geri mi döneceksiniz?” (Al-i İmran 3/144) Elçimiz Muhammed’in, Allah’tan getirdiği bilgiler Kur’an’da toplandığından artık bizim için Resul, Kur’an’dır. Bu yüzden resul kelimesine, yerine göre Allah’ın Kitab’ı anlamını vereceğiz.

[1*] “Meryem oğlu İsa şöyle demişti: “Ey İsrailoğulları! Ben, Allah’ın elçisiyim; size, önümde bulunan Tevrat’ı onaylamak ve benden sonra gelecek ve ayırıcı özelliği Ahmed olan elçiyi müjdelemek için geldim.” İsa onlara açık belgelerle gelince: “Bu, açık bir büyüdür” demişlerdi. İslam’a çağrıldığı halde kendi yalanlarını Allah’a mal edenlerden daha büyük yanlışı kim yapabilir? Yanlışlar içindeki bir topluluğu Allah yola getirmez.” (Saff 61/6-8)

[7*] Biz yandık, sakın bunu göz ardı etme!” ifadesi konuşmanın en fazla üç kişi arasında; Hârût ve Mârût ile üçüncü bir şahıs arasında geçtiğini gösteriyor. Daha sonra gelen: “Halbuki onlar bu ikisinden, kişi ile eşinin arasını ayıracak şeyler öğrenirlerdi”, ifadesi, onların başlarından geçenleri, gizli konuşmalarla çok sayıda kişiye anlattıklarını ortaya koyuyor. Zaten açıktan açığa anlatsalardı, kendilerini iktidardan edenlere karşı suçlu konuma düşerlerdi. “Biz yandık, sakın bunu göz ardı etme!” demelerinden, kendilerine oynanan oyunun başkalarına oynanmasını istemediklerini anlaşılıyor. Ama onları dinleyenler iyi niyetli olmadıkları için o bilgileri karı ile kocanın arasını açmak için kullanmışlar.Şu ayetlere göre gizli konuşmalarda çok dikkatli olmak gerekir: “Ey inanıp güvenenler! Sakın günah, düşmanlık, Resul’e/Kitab’a karşı gelme konularında aranızda gizli konuşma yapmayın#. Ama iyilik ve takva (kendinizi koruma)# konusunda yapabilirsiniz. Bir gün topluca huzuruna çıkarılacağınız Allah’tan çekinerek kendinizi koruyun. (Günah, düşmanlık ve elçiye karşı gelmek için yapılan) gizli konuşma şeytan işidir. O, bunu, inanıp güvenenleri üzmek için yapar. Oysa Allah’ın onayı olmadan onlara hiç bir kötülük yapamaz. İnanıp güvenenler sadece Allah’a dayansınlar.” (Mücadele 58/9-10)

[8*] Amaçları ibret almak değil, taktik öğrenmek ve onu kötülük için kullanmaktı.

[9*] Kendini  o söze kaptıran”, “kendini satan” anlamında kullanılmıştır. Bu anlam, ayeti̇n devamında açıkça i̇fade edi̇lmektedir. “o söz” de insanı etkileyen sihirli sözdür. 

[*] Âyetteki râinâ, “bizi güt” veya “bizi gözet” demektir. “Bizi güt” diyen kişi, hayvan yerine konabilir. Ama “unzurnâ/ bizi gözet” sözü başka anlama çekilemez. Müslümanlar, âyete aykırı olarak halka, raiyye (çoğulu reâyâ) derler. Nebîmize de şöyle bir söz mal edilerek yöneticiler tanrı, insanlar da sürü yerine konmuştur: “Bana itaat eden Allah’a itaat etmiş olur. Bana isyan eden Allah’a isyan etmiş olur. Emire (yetkiliye) itaat eden bana itaat etmiş olur. Emire isyan eden bana isyan etmiş olur. İmam (Devlet başkanı) kalkandır; arkasında savaşılır ve onunla korunma sağlanır. Allah’tan çekinmeyi emreder ve adil olursa sevap kazanır. Farklı emir verirse günahı kendinedir.” (Buhari Cihad,109) Batıl olduğu belli olan bu hadis ile müslümanlar vatandaş olmaktan çıkarılıp kul olmaya itilmiştir. Oysa kulluk sadece Allah’a, itaat ise Allah’a ve Allah’ın emrine uygun hareket eden ve görevi halkını gözetmek olan yöneticiye (lidere, öncüye) yapılır (Bkz.: Nisa 4/59, Maide 5/48-49). 

[1*] Ehl-i Kitap ifadesi, kendilerine verilen ilahi kitabın içeriğini bilenleri gösterir. Bunların, Kur’an’ı görmezlikte direnen kesimi kafir olur. Allah Teala şöyle buyurmuştur: “Ehl-i Kitab’ın bir kesimi, "Bunları bir saptırabilsek!" diye fırsat kollarlar. Sadece kendilerini saptırırlar ama farkına varmazlar. Ey Ehl-i Kitap! Siz doğru olduğuna şahit olduğunuz halde Allah’ın ayetlerini ne diye örtüyorsunuz? Ey Ehl-i Kitap! Gerçeği neden gerçek dışı gibi gösteriyor, bile bile gerçeği gizliyorsunuz?” (Al-i İmran 3/69-71)

[*] Nesih sözlükte, iki belgeyi yan yana getirip birindeki yazıyı diğerine aktarmak veya bir şeyi kaldırıp yerine başkasını koymaktır. Nesih ya aynısıyla ya da daha iyisiyle olur. Allah, önceki kitapların hükümleri son kitabında aynen korumuş ve şöyle demiştir: “Allah, Nuh’a buyurduğunu sizin için bu dinin şeriatı yapmıştır. Sana vahyettiğimiz, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya emrettiğimiz şudur: Bu dini ayakta tutun, o konuda ayrılığa düşmeyin...”  (Şûrâ 42/13)

[*] Veli (çoğulu evliya), iki veya daha çok şeyin, araya başka bir şey girmeyecek şekilde yakın olmasıdır. Bir işi üstlenene de veli denir. (Müfredât) Şah damarımızdan da yakın olan Allah  (Kaf 50/16) bizim velimiz ve en yakınımızdır. 

[*] “Kitap ehli ister ki onlara gökten bir kitap indiresin. Musa'dan daha büyüğünü istemişler ve "Allah'ı bize açıkça göstersene" demişlerdi de zalimliklerinden ötürü onları yıldırımlar çarpmıştı.” (Nisa 4/153)

[*] Kıyamet, ayağa kalkma ve kalkış demektir. Kıyamet günü, insanların yeniden dirilip kabirlerinden kalkacağı gündür. 

[*]Çocuk, insanın ihtiyacıdır. Hem ona yardımcı olur hem de soyunu devam ettirir. Allah’ın çocuğa ihtiyacı olmaz.

[*] Bu âyete, “ol der, hemen olur” şeklinde meâl verilir. Allah her şeyi bir ölçüye göre yarattığından (Kamer 54/49) o emirle, sadece oluşum başlar. Mesela Allah, bir çocuğun olmasını murad ettiğinde emri, döllenme öncesinde verir (İnsan 76/1-2) ve çocuk oluşmaya başlar. Âyete yukarıdaki meâli vermemizin sebebi budur. 

[*] Nebîmize, Kur’ân dışında bir mucize verilmemiştir.  (Bkz. İsra 17/59)

[*] Arapçadaki bu cümle, önceki Arapça cümlenin bedel-i ba’zı sayılmıştır; kendilerine kitap verilenlerin hepsinin değil, bir kısmının bu Kitaba inandıklarını gösterir.

[*] Her nebînin ümmeti, yaşadığı dönemin en üstün toplumu olur. Allah Teâlâ Müslümanlar için şöyle demiştir: “Eğer inanıyorsanız en üstün sizlersiniz.” (Al-i İmran 3/139)

[*] Şefaat, birinin eşlik etmesini istemek, eşlik etmek veya arka çıkmaktır (el-Ayn, Müfredât).

[*] “İbrahim’de ve beraberinde olanlarda sizin için güzel bir örnek vardır. Bir gün halklarına şöyle demişlerdi: “Bizim sizinle ve Allah ile aranıza koyup kul olduklarınızla bir ilişiğimiz yoktur. Biz sizi tanımıyoruz. Tek ilah olan Allah’a inanıp güvenene kadar aramızda düşmanlık ve nefret doğmuştur. Rabbimiz! Biz seni vekil edindik ve sana yöneldik. Dönüp varılacak yer, senin huzurundur.” Sadece İbrahim’in babasına söylediği şu söz size örnek olmaz: “Allah’tan sana gelecek bir şeyi engellemeye gücüm yetmez ama senin bağışlanman için dua edeceğim” (Mümtahine 60/4)

[*] İbrahim aleyhisselam, “Bize göster” dediği için hac ve umre ibadeti yapılan yerlerin daha önce bilindiği ama kaybolduğu anlaşılır. Kaybolma Nuh tufanında olmalıdır. (Bkz. Taberî, Ali-i İmran 3/96)

[1*]  تلو kökü, "birden çok şeyin, aralarına kendi cinslerinden olmayan bir şey karışmayacak şekilde peşpeşe sıralanması anlamındadır (Müfredât). Buna göre okumak anlamıyla tilavet, "konu sırasına yani bağlama göre okuma"dır.

[2*] (Bakara 2/151)’de  bu özelliklere sahip olan kişinin Muhammed aleyhisselam olduğu belirtilmektedir.

[*] Allah’a teslim olmak, O’nun kitaplarından birine uymakla olur.

[*] Görüldüğü gibi bütün nebîlere kitap verilmiştir. Geleneksel din anlayış buna terstir. Bütün nebîlere kitap verildiğine, o kitaplardan hiç birinin diğerinden ayırt edilmemesi gerektiğine mezhepler inanmazlar. Allah Teala bu inancı kabul etmez. (Nisa 4/150-152) Demek ki parçalanıp bölünmelerinin sebebi buymuş. 

[*] Var olanı korur, Allah’ın yarattığını değiştirmeye kalkmayın.

[*] "Yahudi" kavramı Davud aleyhisselamın krallığından sonra ortaya çıkan bir kavramdır. Davud aleyhisselam Yakup aleyhisselamın oğullarından birisi olan "Yahuda" soyundan gelmektedir. Bundan dolayı onun krallığına "Yahuda Krallığı" denmiştir. "Yahudi" kavramı başlarda "Yahuda Krallığına Mensup Kişi" manasında kullanıyordu. Yahuda krallığı, Babil istilasında yıkılınca bu kavram İsrailoğullarının dini-etnik kimliklerini ifade eder şekilde kullanılmaya devam etti. Kur'an'ın indiği dönemde de "Yahudilik" doğru-yanlış (Torah, Talmud, Midraşîm vs.) İsrailoğullarının tüm dini geleneğini ifade etmekteydi. Bakara Suresi 140. ayette "İbrahim, İshak, Yakup ve esbat" için "onlar Yahudi değillerdi" demesinin sebebi, o dönemlerde bu kavramın kullanılmaması olabileceği gibi, bu sayılan isimlerin "Yahudi" geleneği adına uydurulan bir çok hurafelerden de beri olduklarını ifade etmek olabilir.

[1*] “akılsızlar” diye meal verdiğimiz es-süfehâ Bakara 2/13’de münafıkların özelliği olarak anlatılmaktadır. Bakara 2/75-76'da kimi Yahudilerin, Kur'an âyetlerini anladıktan sonra onları tahrif etmek için münafıklık rolu üstlendikleri ifade edildiğinden "süfehâ" kelimesi, kıble değişiminden rahatsız olan kesimin Yahudi münafıklar olduğunu gösterir.

[1*] Her insanın inanması gereken din, bu din olduğu için, insanlara örnek olmamız gerekir. (Ali İmran 3/110)

[*] Yahudiler Kudüs’teki Süleyman Mabedi’ne, yani Beyt-i Makdis’e, Hıristiyanlar da doğuya dönerler.

[1*]  (Kaf suresi 50/11). âyetteki anlama uygun olarak hurûc’a kıyam = kalkma anlamı verilmiştir. Namaz kılan, kıyama durur. 

[1*] Yahudi ve Hristiyanlar Kâbe’nin tekrar kıble olacağını bildikleri için, kıble değişmeseydi bunu bize karşı kullanırlardı. 

[*] Bu âyet, İbrahim aleyhisselamın Mekke’de yaptığı duanın kabul edildiğini gösterir.  (bkz. Bakara 2/129) 

[*]  “Allah’ın verdiği görevler” anlamın verdiğimiz zikir, bağlantılarıyla birlikte düşünülüp öğrenilen doğru bilgi, o bilgiyi kullanıma hazır tutmak, akla getirmek veya söyleme anlamındadır. (Müfredât ذكر ve عرف md.) Tabiat, Allah’ın yarattığı âyetlerden, Kur’ân da indirdiği âyetlerden oluşur. Her ikisinden elde edilen doğru bilgi zikirdir. İnsan bunlardan bildiği kadarıyla sorumludur. (Bakara 2/209) İnsanı, sadece bu bilgi tatmin eder. (Ra’d 13/28)

[*] Allah yolunda öldürülenlerin diriliği, bizim anlayabileceğimiz bir dirilik değildir.

[*] Âyetin metninde geçen salavât = صَلَوَاتٌ , salât = صلاة  kelimesinin çoğuludur. Kök anlamı, bir şeyi bırakmamak ve sürekli arkasında olmaktır. (Lisan'ul-Arab) Allah Teala, yapılan iyi davranışları, daha iyisiyle ödüllendirir. Bir âyet şöyledir: "Erkek olsun, kadın olsun, kim inanıp güvenerek iyi iş yaparsa ona güzel bir hayat yaşatırız. Ödüllerini de yaptıklarının en güzeline göre veririz." (Nahl 16/97) Allah'ın yaptığı imtihanları, büyük bir sabırla kazanmaya odaklanan kişi, onun sürekli desteğini ve yardımını hak etmiş olur. 

[*] Cahiliye Arapları Safa ile Merve tepelerine İsaf ve Naile adında iki put koymuştu. Müslümanlar bu yüzden sa’y’i terk ettiler. Bu âyet sa’yin o putlardan dolayı yapılmadığını bildirmektedir. “Haccı ve umreyi Allah için tamamlayın”  (Bakara 2/196) emri de say’i terk etmenin, bu iki ibadet için eksiklik olduğunu, mutlaka yapılması gerektiğini bildirmiştir. 

[1*] Bir konuyu özet olarak anlatan ana âyete muhkem, ona benzeyen ve açıklayan âyete de müteşabih denir. Bunları açıklayan iki müteşabih âyet daha olur ve bir çok konu çok sayıda ikili âyet ile (mesânî) açıklanır.

[2*] Arap edebiyatındaki iltifat sanatı bizde olmadığından meâlde bu sanat yok sayılmıştır. Bkz. (Bakara 2/49)’un dipnotu.

[*] “Ateşe giren her toplum, kendi yoldaşını dışlayacaktır.” (Araf 7/38)

Müslümanlar, Kuran ve hikmet ile uzaktan yakından ilgisi olmayan hükümleri, müslümanlık sanarak uygulamaktadırlar. İşte bu durum Kuran ayetlerinin gizlenmesinden kaynaklanmaktadır. İşte Allah bilerek buna sebep olanları, dışlayacak ve yüzlerine bakmayacak, affetmeyecektir. Melekler ve bütün insanlar da onları dışlayacaktır. Çünkü onlar ayetleri gizlemekle insanların doğruyu bulmasına mani olmuşlardır. "Allah'ın indirdiği kitaptan bir şeyi gizleyip karşılığında tükenip gidecek  bir bedel alanlar var ya, onlar karınlarına sadece ateş doldururlar. Allah Kıyamet  günü onlarla konuşmaz ve onları aklamaz. Onlara acı bir azap vardır." (Bakara 2/174)

[1*] yetteki endâd = أنداد (tekili nidd), özde Allah’a benzetilen şeylerdir. Bunu akıl kabul edemeyeceği için iddia sahipleri, hedeflerinin Allah’a ulaşmak olduğunu, endâd’ın buna aracılık ettiğini söylerler.

[2*] İttehaze  fiili iki mef’ûl alır. Âyet doğru anlaşılsın diye ikinci mef’ûl olan ilah, açıkça yazılmıştır. 

[3*] Müşrik Allah’ı sever ama O’nu uzakta gördüğü için önceliği kendini Allah’a ulaştıracağına inandığı aracılara verir. 

[4*] Arap dilinde şedd = الشد, güçlü bağ (= العقد القوي) anlamındadır. (Müfredât) Mümin, araya bir aracı koyamayacağı için Allah ile bağı çok güçlüdür. Müşrikin inancıyla kıyaslanamayacağı için buradaki eşeddu =أَشَدُّ’ye sıfat-ı müşebbehe, yani değişmez özellik belirten sıfat anlamı verilmiştir.

[5*] Âyette geçen = شديد şedîd, sıkı bağ kuran veya sıkıca bağlı demektir. Allah Teâlâ, verdiği ödül veya ceza ile kulun fiilleri arasında sıkı bir bağ kurmuş ve şöyle demiştir: “Kim bir iyilikle gelirse ona, on katı verilir. Kim de kötülükle gelirse sadece bir katı ile cezalandırılır. Kimseye haksızlık yapılmaz.”(En'âm 6/160) Bu gibi âyetler çok olduğu için bize göre kelimeye verilecek doğru anlam “sıkı bağ kuran” veya “sıkıca bağlı”dır

[1*] Kâfirlerin. 

[2*] Âyetteki na’q ( نعق ), karganın ötmesi anlamına geldiği için (Lisân) meâl bu şekilde verilmiştir.

[1*]  Sadece akmış kan haramdır, damarlarda kalan kan haram değildir  (Bkz. En'âm 6/145)

[3*] Ayetteki  إِثْمَ =ism, kişiyi sevaptan yani iyiliklerden ve doğal yapısından uzaklaştıran davranış anlamındadır. (Müfredât).

[*] Kalîl = قليل , bir şeyin az olduğu veya geçici olduğu anlamına gelir (Mekâyîs).

[1*] Burada imanın beş şartı sayılmış, altıncısı olarak bilinen “kadere iman” sayılmamıştır. Çünkü Kur’an’da, kadere iman sözü yoktur.

[2*] Âyetteki “riqab = الرِّقاَبِ ”, esirler için kullanılan raqabe’nin çoğuludur. Türkçe’de buna “boyunduruk altında olanlar” denir.

[1*] Kısas, işlenen suç ile verilen ceza arasında denkliği ifade eder.

[*] Akıl ile kalbin birleşmesine lübb (el-Ayn),  böyle kişilere ulü’l-elbâb yani sağlam duruşlu kişiler denir. “Sözü dinleyip en güzeline uyanlar, Allah’ın doğru yolda saydığı kişilerdir. İşte ulü’l-elbâb onlardır.”  (Zümer 39/18)

[*] “belirlenmiş paylara göre bölüştürme” diye meâl verdiğimiz bölüm şudur: “ٱلْوَصِيَّةُ لِلْوَٰلِدَيْنِ وَٱلْأَقْرَبِينَ بِٱلْمَعْرُوفِ” Buradaki  ٱلْوَصِيَّةُ = el-vasiyyeh, birine belli bir görev yüklemektir (Lisân). El-vasiyyeh’deki “el” takısı muzafun ileyhten ıvazdır; vassiyet’üt-taksîm = paylaştırma görevi, anlamındadır. El-maruf =ٱلْمَعْرُوفِ da paylaştırmanın, miras âyetlerindeki ölçülerin iyice  düşünülerek elde edilen sonuçlara göre yapılması gerektiğini ifade eder.

[1*]"Mirası paylaştıran” diye tercüme ettiğimiz “mûsin= موص ” kelimesi sözlüklerde ‘mûsil = موصل’ maddesi altında açıklanmaktadır. Mûsil kelimesinin anlamı, bir şeyi diğerine ulaştırandır. (Mekâyîs)

[2*] Ayetteki  إِثْمَ =ism, kişiyi sevaptan yani iyiliklerden ve doğallıktan uzaklaştıran davranış anlamındadır. (Müfredât).

[1*] معدودات = madudât  معدود = madud’un çoğuludur, birbirine eklenmiş anlamına gelir. (Müfredat)  

[2*] Âyete göre oruç tutabilecek olan herkesin, bir çaresizi doyurması yani fitre vermesi gerekir. Abdullah b. Ömer demiş ki; “Allah’ın Elçisi, fıtır veya Ramazan sadakasını, erkeğe, kadına, hüre ve köleye, hurmadan bir sa’(3920 gr) veya arpadan bir sa’ olarak farz kıldı. İnsanlar bunu yarım sa’ buğdayla denkleştirdi.” (Buharî, Zekât 77)

[1*] Burada, “birbirine eklenmiş  günler”i gösteren gizli mübteda vardır. هي شهر رمضان takdirindedir.

[1*] Bakara 2/183’üncü ayette, orucu önceki ümmetler gibi tutmamız emredilmişti. Burada “sizin için helal kılındı” sözü ile bazı hafifletmeler yapılarak önceki âyetin hükmü daha hayırlısı ile nesh edilmiştir. 

[2*] Allah çocuğu önceden yazsaydı kesin olurdu. Buradaki emirden dolayı âyete “yazacağını” meâlini verdik. 

[3*] Fecr, gecenin sonuna doğru güneşten ufka ulaşan hafif kızıllıktır (Lisân). Bu kızıllığın başladığı, doğu ufkunda sönük yıldızların kaybolmasıyla anlaşılır. Bu vakitte tabiat uyanır, vücut ısımız artar, seher ve sahur vakti başlar. Buna astronomik tan (Astronomical Twilight) da denir. Teheccüd namazı bu vakitte veya bundan önce kılınır.  Allah Teala şöyle demiştir:

“Sahibinin kararını sabırla bekle; sen gözümüzün önündesin. (Yatağından) Kalktığın vakit, her şeyi güzel yaptığından dolayı Sahibine yönel. Gecenin bir bölümünde ve yıldızlar kaybolurken O’na ibadet et.” (Tur 52/48-49)

Karanlığa karışan kızıl ve beyaz ışıklar arttıkça, üstten aşağıya doğru bir kubbe görüntüsü oluşturur ve ufku boydan boya sarar. Güneş ufka -10 derece yaklaştığında ufuk çizgisi net olarak gözükmeye başlar. Denizciler yollarını daha çok bu saatte belirledikleri için ona rasat tanı (observation twilight) derler. 

Aydınlığın yayıldığını görenler, sabah namazı vaktinin girdiğini sandıkları için bu vakte fecr-i kazib = yalancı fecr de denir. 

Sonra ışıklar ayrışmaya başlar ve altta siyah kuşak, ortada kızıl kuşak, üstte de beyaz kuşak oluşur. Kızıl kuşak her yerde görülemeyeceği için, Bakara 2/187. âyette sadece siyah ve beyaz çizgilerden bahsedilmiştir. Bunlar, bu kuşakları ayıran ve çıplak gözle, net olarak gözüken iki ince çizgidir. Bu çizgilerin gözükmesiyle birlikte fecr-i sadık ve imsak vakti başlar. Bu sırada Güneş ufka 8,5 derece yaklaşmış olur."  

[4*] “Geceye kadar” yerine “Güneş batıncaya kadar” denseydi, kutup bölgesinde güneşsiz gündüzlerin veya beyaz gecelerin olduğu günlerde oruç tutmak imkânsız hale gelirdi. 

[5*] İtikâf, ibadet niyetiyle vaktini mescitte geçirmektir. Nebîmiz Ramazan’ın son on gününü itikâfla geçirirdi. 

[*] Âyet rüşveti yasaklamaktadır. Rüşvet, başkasının malını bile bile haksız yere yemek için yetkililere mal vermektir. Kişi, kendi hakkını almak için yetkililere mal vermek zorunda kalırsa verene değil, alana haram olur.

[1*] Yeni ay, güneşten sonra batan hilal ile başlar. “Güneş ile Ay, bir hesaba göredir.” (Rahmân 55/5) Nebîmizin yanında bu hesabı yapacak kimse olmadığı için şöyle demişti: “Biz ümmi bir toplumuz; yazı yazmaz, hesap yapmayız.” “Hilali görünce oruç tutun, tekrar görünce orucu bırakın, hava bulutluysa ayı otuza tamamlayın.” (Müslim, Sıyâm,  1080, 1081 )

[2*] Arap edebiyatındaki iltifat sanatı bizde olmadığından meâlde bu sanat yok sayılmıştır. (Bkz. Bakara 2/49’un dipnotu)

[3*] Nebîmize hilal hesapları sorulmuş olmalıdır. Ona, uzmanı olmadığı bir soruyu sormak, eve tersten girmek olur. 

[*] Bizimle savaşmayanlarla iyi ilişkiler içinde olmak gerekir.  (Bkz. Mümtahine 60/8-9)

[1*] Fitne için Bkz. (Bakara 2/102)’nin dipnotu.

[2*] Mescid-i haram, Mekke’de Kâbe’nin bulunduğu yerin adıdır. 

[3*] Âyetleri görmezlikten gelenlerin. 

[*] “Eğer barışa yanaşırlarsa, sen de barıştan yana ol ve Allah’a güvenip dayan. Her şeyi dinleyen ve bilen O’dur. Sana oyun kurmak isterlerse Allah sana yeter. Seni, kendi yardımıyla ve müminlerle destekleyen O’dur.” (Enfâl 8/61-62)

[1*] Dinde zorlama olamayacağı için istenen, herkesin Müslüman olması değil, Allah’ın düzeninin hâkim olmasıdır.

[2*] Zalim, yapmaması gerekeni yapana denir. Bunlar, o toplum savaşmaktan geri durmayı tercih etmesine rağmen, içlerinden çatışmayı devam ettirmek gayretinde olanlardır.

[1*] Haram aylar, Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylarıdır.

[2*] Haram ayda savaş yasağı, o yasağa saygı gösterenlere uygulanır. 

[*] Allah yolunda harcama, en zayıf kesime olacağı için güven ve tatmin ortamının doğmasına yol açar.

[1*] Müslümanlar başlangıçta say yapmıyorlardı. Bu âyet onu emretmiştir. (Bakara 2/158)’in dipnotuna bkz. 

[2*] Hedy, hacının yanında getirdiği kurbanlık hayvandır. Mahill, kesim vakti veya kesim yeri demektir. Hedyin kesim yeri harem bölgesi, kesim vakti de kurban bayramı günleridir (Hac 22/28). 

[1*] eşhur = aylar çoğuldur. Arapçada çoğul en az üçtür. “İçinde haccı barındıran” anlamına gelen Zilhicce, haccın yapıldığı ay olduğundan Zilhicce’den sonra hacca başlanamaz. Bu ibadete Şevval, Zilkade ve Zilhicce’de başlanabilir. 

[2*] Cinsel içerikli söz yasaksa, cinsel ilişki öncelikle yasak olur. 

[3*] Aklı ile kalbini birleştiren kişilere ulü’l-elbâb denir. (Bkz. Bakara 2/179'un dipnotu.) 

[*] Eskiden hac aylarında panayırlar kurulurdu. Âyete göre hacı, kazanç amacıyla panayırlara katılabilir. 

[1*]

[2*] Bize göre âyetin tefsiri şöyledir: يذكرون الله آباءكم ذكرتم  كما =  Allah’ı babalarınızdan öğrendiğiniz gibi anın.

[*] İstediğini elde etmek için dua yetmez, çalışmak da gerekir. 

[1*] معدودات = madudât  معدود = madud’un çoğuludur, peşpeşe eklenmiş anlamına gelir. (Müfredat)  Hac, bir ibadet olduğu için eklemeyi Allah’tan başkası yapamaz. Bunlar, kurban bayramının birinci gününe eklenen ve eyyam-ı teşriq olarak bilinen üç gündür. Bu günlerin zikri, şeytan taşlama sırasında yapılan dualardır.

[*] Ayette geçen helâk = هلاك, kendinde olanı kaybetmektir. Yerine göre çürüme, bozulma ve ölüm anlamı verilir.  

[*]Yaptığı eğrilikleri, doğruymuş gibi gösterir.

[*] Şah damarımızdan da yakın olan Allah’ı, kâfirler uzakta sayarlar. Hâlbuki bir şeyin olması için O’nun emri yeterlidir.

[*] Şedîd = شديد, sıkıca bağlı demektir. (Müfredat) Allah’ın ödülü veya cezası kulun fiiline bağlıdır: “Kim bir iyilikle gelirse ona, on katı verilir. Kim de kötülükle gelirse sadece bir katı ile cezalandırılır. Kimseye haksızlık yapılmaz.” (En'âm 6/160)

[1*] Âyetleri görmezlikte direnenlere. 

[2*] Kıyamet ayağa kalkma ve kalkış demektir. Kıyamet günü, insanların yeniden dirilip kabirlerinden kalktığı gündür.

[3*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi yapma, var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. (Müfredât). Burada Allah’ın yaptığı şey, bazı kullarını tercih ederek hesapsız rızık vermesidir.

[1*] Âyete göre Âdem aleyhisselamdan beri her nebîye kitap verilmiştir.

[2*] Kitabı okuyanlardan kimi kendini düzeltir, kimi de bile bile yanlışlara sarılır. Bu da ayrılıklara sebep olur. 

[*] İmtihan tamamlanmadan yardım gelmez. (Bkz Ankebût 29/2-3)

[*] Neyi harcayacaklarının cevabı (Bakara 2/219) âyettedir. Burada ise Allah nerelere harcayacaklarını açıklıyor. 

[1*] Bunlar; Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylarıdır.

[2*] Burada fitne, savaş anlamındadır. (Bakara 2/102 âyetin dipnotuna bkz.)   

[*] Cihad = جهاد‎‎ , düşmanın, şeytanın veya arzuların baskısına karşı Allah’ın emrine uymak için verilen güçlü mücadeledir (Müfredat). 

[1*] Arapçada ‘hımar = الخمار’ baş örtüsü, ‘hamr = الخمر aklı örten şeydir. Bugünkü anlamında bunlar sarhoş edici ve uyuşturucu (narkotik) maddelerdir. Nebîmiz şöyle demiştir: ”Sarhoşluk veren her şey hamrdır.” (Müslim, Eşribe, 73; Ebu Davud, Eşribe, 5.)

[2*] Şans oyunları diye anlam verdiğimiz meysir, üç âyette hamr ile birlikte zikredilir (Bakara 2/219, Mâide 5/90-91) Kolayca mala kavuşmayı amaçlayan bütün şans oyunları; piyango, tombala ve her türlü kumar bu kapsama girer.

[3*] Ayetteki İsm (إِثْم) , kişiyi sevaptan yani iyiliklerden ve doğal yapısından uzaklaştıran davranış anlamındadır (Müfredât). Hamr ve kumar kişiyi Kur'an'dan, namazdan  (Maide 5/91) ve doğal yapısından büyük ölçüde uzaklaştırır.

[4*] İçkiden ve kumardan kazanç elde edilebilir, ama bunların zararı, faydasından büyüktür. 

[5*] Âyetteki “afv”العفو, sözü hem zekât verecek kişinin durumunu hem zekât malının özelliğini ifade eder. 

[1*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi yapma, var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. (Müfredât). Burada Allah’ın yapacağı şey, bazı kullarını sıkıntıya sokmayı tercih etmesidir. 

[1*] Hür olmayan kadına eme (الأمة), erkeğe abd(عبد)denir (es-Sıhah). Bunların Türkçe karşılığı esirdir.

[2*] Din farkının evlenmeye etkisi yoktur ama âyetteki “daha iyi” ifadeleri, tavsiye edilmediğini gösterir. Müşrik sayılan ehl-i kitapla (Tevbe 9/31) evlenmenin helal olması (Maide 5/5), Nuh ve Lut aleyhisselamın kâfir eşleri ile Firavun'un mümin olan eşinin bize örnek verilmesi (Tahrim 66/10-11), Nebîmiz’in Cüveyriye ile evlenmek için müslüman olmasını şart koşmaması, kızı Zeyneb’le evli olan Ebü’l-Âs b. er-Rebî, hicretin 6. yılına kadar müslüman olmadığı halde nikâhının devam etmesi ve Nebîmizin, din farkından dolayı kimseyi eşinden ayırmamış olması, bunu ortaya koyar. 

[1*] Ayette geçen el-mahîd(المحيض), hem adet hem lohusalık anlamına gelir.

[2*] Kadınlardan cinsel olarak uzak durma bir sonraki “temizleninceye kadar yaklaşmayın” ifadesiyle zaten emredilmektedir. Burada söz konusu olan, onları ruhsal olarak sıkıntıya sokacak davranışlardan uzak durmaktır.

[3*] Dölyatağından yaklaşın,  “Allah’ın sizin için yazacağını (çocuk sahibi olmayı) isteyin.”(Bakara 2/187)

[1*] Ekim yeri, ürün alınan yerdir. Dölyatağından olmak şartıyla hoşa giden şekilde ilişkiye girilebilir. 

[2*] Tevrat’a göre adetli ve lohusa kadın kirlidir, kanaması bitip üzerinden yedi gün geçmedikçe dokunduğu ve üstüne oturduğu her şey kirlenir. Ona veya onun dokunduğu şeylere dokunan da akşama kadar kirli kalır. O kadınla cinsel ilişki haramdır (Levililer 15/1933, 18/19). Bu âyetler, bu konuda sorulan sorulara cevap olarak inince Nebîmiz: “Onlarla aynı evde bulunun, ilişki dışında her şeyi yapın (Tahavî, Ahkam’ul-Kur’ân).” dedi. Âyete göre bu sadece bir sıkıntıdır. Sıkıntı da namaza engel değildir. “Müminler! Sarhoşsanız, ne dediğinizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın.”   (Nisa 4/43) buyurulması namazla ilgili tek yasağın sarhoşluk olduğunu gösterir. Orucu bozan yeme içme ve cinsel ilişkinin de adet görme ile bir ilgisi yoktur. Bu yüzden Adetli kadın, namazını kılmalı ve orucunu tutmalıdır. Bu konuda yasak koyan mezhepler, önceki durumdan etkilenmiş olabilirler. 

[*] “Allah Teala, Nebîmizin yaptığı böyle bir yemini bozmasını emretmiştir. “Ey Nebi! Allah’ın özel olarak sana helal kıldığını, neden kendine haram kılıyorsun? Eşlerinin gönlünü etmeye çalışıyorsun. Neyse ki Allah bağışlar, ikramı boldur.Allah, bu tür yeminlerinizi bozmayı size farz kılmıştır. Allah, sizin en yakınınızdır. Her şeyi bilen ve bütün kararları doğru olan O’dur.” (Tahrim 66/1-2) Nebîmiz şöyle demiştir:“Günaha yemin edenin yemini, yemin değildir. Akraba ile ilişkiyi kesmeye yemin edenin yemini de yemin değildir.” (Ebu Davud, Talak 7, Hadis No 2191) “Bir konuda yemin eder, sonra başkasını hayırlı görürsen, yeminini boz, kefaretini ver ve hayırlı gördüğüne yönel.” (Buhari, Eyman, 1)

[1*] İlâ, bir erkeğin eşi ile cinsel ilişkiye girmemeye yemin etmesidir.

[2*] Kur’an’a göre kötü bir yemin (akrabalık, evlilik, arkadaşlık, iyilik etme gibi işlerin aleyhine edilen yemin) iyi bir seçenek karşılığında (yanlış yapıldığının taraflarca anlaşılması, pişmanlık ve özür, barışma isteği gibi) bozulmalı ve fidyesi verilerek Allah’ın affına sığınılmalıdır.

[*] Bu işi dört aydan fazla uzatmak caiz değildir. 

[1*] Buradaki iddet, boşanan kadının, kocasının evinde geçireceği süredir (Talak 65/1).Adetli iken ilişki yasak olduğu için onun tek başına olduğu dönem ilişkinin caiz olduğu temizlik dönemidir. Bu sebeple üç kur’, üç temizlik dönemidir. 

[2*] İddeti hesaplama görevi erkeğe verildiğinden(Talak 65/1) kadın doğru bilgi vermezse günaha girer.

[3*] Erkek iyi niyetli olmak şartıyla, iddet bitmeden eşine dönebilir.  Buradaki ehakk = أحق kelimesi sıfat-ı müşebbehe, yani değişmez özellik belirten sıfattır.

[4*] Âyet boşanma ile ilgili olduğu için buradaki fark, eşlerin boşanma yetki ve sorumlulukları ile ilgili farktır. 

[1*] Talak Suresi’nde anlatılan şekildeki boşama iki kere olur.

[2*] Eşini boşayan bir koca, karısına verdiği mehir ve hediyeleri geri isteyemez. 

[3*] Kadın ayrılmak isterse, biri kadının ailesinden diğeri de erkeğin ailesinden olmak üzere iki hakem görevlendirilir (Nisa 4/35).  Hakemler kadının gerçekten birlikte yaşamak istemediği kanaatine varırlarsa, kadına yetki verirler. Hakemlerin kararına göre kadın eşinden aldığı mehir ve hediyelerin ya tamamını ya da bir kısmını vererek ayrılır.

[*] Erkek üçüncü ve son hakkını da kullanmış olur.

[1*] Maruf, bilinen demektir. Bu bilgi ya Kur’ân’dan ya da ona aykırı olmayan gelenekten elde edilir. Zıttı ‘münker’dir. 

[2*] Evliliği sürdürmeye niyetli olmadığınız halde, sırf serbest kalmalarını engellemek için onları tutmayın.

[3*] Kitap ve hikmet, iki ayrı kavram olduğu halde bu âyette, tek bir kavram gibi sayılıp ikisine tekil zamirle gönderme yapılmış, “o ikisiyle =بهما” yerine “onunla = به” ifadesi kullanılmıştır. Bu da hikmetin, Kitab’ın içine, toprağa yerleştirilen maden gibi yerleştirildiğini gösterir. 

[1*] Kadın kocasıyla zaten evli olacağı için ayetteki eşleri ifade mecazdır, koca adayı anlamında kullanılmıştır. 

[2*] Kadın eşini kendi seçer. Yaptığı seçim sadece marufa uygunluk açısından denetlenir. 

[3*] Buradaki kelimelere ism-i tafdil anlamı uygun olmadığı için sıfat-ı müşebbehe anlamı verilmiştir.

[1*] Çocuğu emzirme, onu doğuran annenin görevidir.

[2*] Baba vefat etmişse emziren annenin barınma ve geçinmesi için gereken masrafı babanın mirasçısı karşılar. 

[3*] Eşlerin karşılıklı anlaşma ve danışmalarıyla iki yıl dolmadan, çocuk sütten kesilebilir.

[4*] Maruf, bilinen demektir. Bu bilgi ya Kur’ân’dan ya da ona aykırı olmayan gelenekten elde edilir.

[*] Kocası ölen kadın, iddeti bitince istediği kişiyle evlenebilir. Evliliği sadece marufa uygunluk açısından denetlenir. 

[*] Bekleme süresi, iddeti bitinceye kadardır. 

[1*] Mehir, evlenen erkeğin, eşine vermek zorunda olduğu maldır. Miktarını eşler, karşılıklı anlaşma ile belirlerler. 

[2*] (Bakara 2/237) ’de kesinleşmiş mehrin yarısının verilmesi emredildiğine göre, “marufa uygun” yararlandırma, erkeğin imkânları dikkate alınarak belirlenen emsal mehrin yarısı olur. 

[*] Erkeğin boşamasına talak denir. Talak sözlükte düğümü çözmektir. Bu yüzden nikâh düğümü erkeğin elindedir. 

[*] Kelimeye "orta" değil de "en orta" meali vermemizin sebebi el-vustâ = الْوُسْطَىٰ şeklinde ism-i tafdil  yani bir şeyi diğerlerinden üstün gösteren isim kalıbında olmasıdır.

Gün, gündüz ve geceden oluşur. Önce gündüz, sonra gece gelir. (Yasin 36/40).Günü ikiye bölen şey, güneşin batışıdır. Gece ile gündüzün ortası olan bu vakitte kılınan namaz akşam namazı olduğu için "orta namaz" odur..
Namazlar diye meal verdiğimiz kelime salavat’tır. Arapçada çoğul, en az üçü gösterir. Ona orta namaz da ilave edilince dört olur. Ancak dördün ortası yoktur. Üçten sonra ortası olan ilk rakam beş olduğu için bu ayet, namazın beş vakit olmasının da delilidir. Akşam namazı, bu yönüyle de orta namazdır. Çünkü kendinden önce öğle ve ikindi, kendinden sonra da yatsı ve sabah namazı kılınır.
Benzer durum, rekât sayıları açısından da geçerlidir. Ortası olan ilk rakam 3'tür. 3, 2 ile 4'ün ortasıdır. 4 ile dördün ortası olarak da düşünülebilir. Bütün bunlar akşam namazını en orta namaz yapar.
Günün ilk namazının öğle namazı olması (İsra 17/78 ve Hud 11/114)da akşam namazını orta namaz yapar.
Ayrıca 3'ü ortası olan ilk rakam yapan 1'i çıkarırsak, gece namazları ile gündüz namazları 8'er rekât olarak da eşitlenir. Bu özelliklerin diğer namazlarda olmaması, akşam namazını en orta namaz yapar.

[1*] Namazı vaktinde kılamamaktan korkarsanız. 

[2*] Namazda bir rekâtın kılınışı şöyle anlatılmıştır: “O namazı kılarken Allah’ı, ayakta, oturur

halde ve yanlarınız üzerinde anın.” (Nisa 4/103)  Tek rekâtta oturma ancak secdeden sonra olabilir. Nisa 4/102’ye göre tek rekât secde ile bittiği için oturduktan sonra bir secde daha yapmak gerekir. Bu da her rekâtta iki secdenin, secdeler arasında oturmanın ve bu sıradaki zikrin farz olduğunu gösterir.
Kişinin yanları, kol ve bacaklarıdır. Vücut, kol ve bacaklar üzerinde iki şekilde durabilir. Birincisinde dizler ve dirsekler dik tutulup eller dizlerin üzerine konarak gövdenin yanların üzerinde olması sağlanır. İkincisinde de secde için başı yere koymadan önce dizler ve eller konur, karın dizlerden uzak tutulur ve böylece vücut yanların üzerine yerleştirilir. Bu durumda âyet, bir rekâtta kıyam, rüku ve secdenin şeklini bize anlatmış olur.

[*] Kadın, evi hemen terk edebileceği gibi dört ay on günlük iddetini bitirince de evlenip evden ayrılabilir. 

[*] (Talak 65/6) âyette açıklandığı gibi.

[*] Yönetim ve yetki elinde olana melik denir. Buradaki melik, savaşı yönetecek kişi olduğu için başkomutan demektir. 

[*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi yapma, var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. (Müfredât). Burada Allah’ın yaptığı şey, bir kulunu tercih ederek yetkili konuma getirmesidir.

[*] On emrin yazılı olduğu levhaların muhafaza edildiği sandık. (Abdurrahman KÜÇÜK, Ahid Sandığı, DİA)

[*] Doğru karar alma kabiliyeti. 

[*] Arap edebiyatındaki iltifat sanatı bizde olmadığından meâlde bu sanat yok sayılmıştır. (Bkz. Bakara 2/49’un dipnotu)

[1*] Arap edebiyatındaki iltifat sanatı burada da yok sayılmıştır.

[2*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. İnsanın var etmesi, “gerekeni yapması”, Allah’ın var etmesi de “o şeyi yaratmasıdır” (Müfredât). İmtihanla ilgili konularda ilk kararı insan verir. Çünkü Allah, herkesin yola gelmesini ister (Nisa 4/26) ama sadece “doğruya yöneleni kendine yöneltir” (Ra’d 13/27). Yaptığının iyi mi yoksa kötü mü olduğunu, her insana ilham ettiği için de (Şems 91/7-10) yola gelmek isteyenin içini İslam’a açar. Yoldan çıkmak isteyenin içine de öyle bir darlık verir ki, yükseklere tırmanıyormuş gibi olur. (En’âm 6/125) Bir ayet şöyledir: ”Yapılması gerekeni Allah yapsaydı hepinizi tek bir toplum haline getirirdi. Ama Allah, (sapıklığın) gereğini yapanı sapık sayar, (doğru yolda olmanın) gereğini yapanı da yoluna kabul eder. Yaptıklarınızdan elbette sorumlu tutulacaksınız.” (Nahl 16/93)

Yaptığı imtihan gereği Allah, insanların tercihlerine karışmadığı için birbirleriyle çatışmalarına izin vermektedir.

[1*] Şefaat, birinin eşlik etmesini istemek, eşlik etmek veya arka çıkmaktır (el-Ayn, Müfredât). 

“Ne sizin kuruntularınız ne de Ehl-i Kitab’ın kuruntuları geçerlidir. Kim bir kötülük yaparsa cezasını çeker. Allah ile arasına girecek bir dost ve bir yardımcı bulamaz. İyi işler yapanlar ise ister erkek ister kadın olsunlar, cennete girerler. Kendilerine en küçük bir haksızlık yapılmaz.” (Nisa 4/123-124)

[2*] “O Allah’tır; göklerde ve yeryüzünde ilah O’dur. Gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir. O, kazandığınız her şeyi bilir.” (En’âm 6/3)

[1*] İmanın temeli kalp ile tasdiktir. Orası insanın en hür olduğu yerdir. Bu sebeple hiç kimse bir inancı kabule zorlanmaz. İbadet için de niyet şarttır. Kalpten yapılmayan niyet, geçersiz olduğundan zorla ibadet de olmaz. 

[2*] Yoldan çıkmışlara boyun eğmez.

[1*] Veli kelimesi için (Bakara 2/107). âyetin dipnotuna bakınız. 

[2*] Âyetleri görmezlikten gelenlerin. 

[3*] Allah, onlara da şah damarından yakındır, ama onlar tağutları/taşkınlık edenleri kendilerine daha yakın görürler. 

[4*] Tağut, taşkınlık edenlerdir. Bunlar, birçoklarını peşine takan, insan ve cin şeytanlarıdır. (Al-i İmran 3/149-150)

[*] Kudüs’teki Mescidi’nin (Beyt-i Makdis’in) ilk yıkılışından sonra (İsrâ 17/5) Buhtunnasr (Nabukadnessar) Yahudileri Babil’e sürgün etti. M.Ö. 539’da Bâbil’i fetheden Pers kralı Koreş (Ahmet Güç, YAHUDİLİK- DİA) Üzeyir (Ezra), Nehemya ve diğerlerini, Mescid’i yeniden inşa etmeleri için geri gönderdi (Ezra 1/1-3). Üzeyir Kudüs’ü görünce: “Allah bu kenti ölümünden sonra nasıl canlandıracak?” dedi. “Allah da onu öldürdü ve yüz yıl sonra tekrar diriltti.” Bu arada Mescid, Darius’un krallığının ikinci yılında inşa edilmişti. (Ezra 4/11-24) Üzeyir, II. Artahşasta’nın krallığının yedinci yılının beşinci ayında yani M.Ö. 437’de (Salime Leyla Gürkan, YAHUDİLİK-DİA) Kudüs’e vardı (Ezra 7/8). Bu, onun Kudüs’e ikinci varışıydı. İlk varışı ile ikincisi arasındaki 100 yıllık sürede Allah “Onu insanlara bir mucize yapmak için” öldürmüş ve tekrar diriltmişti.

[1*] Nafak, tünel; infak da bir şeyi tünelden geçirmek gibidir. İnfakın Türkçe karşılığı harcamadır. Damarları tünele benzetirsek infak; kanın, gıda ve oksijeni hücrelere götürüp onların ürettiklerini ilgili yerlere taşımasına benzer. Saklanan malın ve paranın kimseye faydası olmaz. Bunların ihtiyaçlılara ulaşması gerekir. Bu yüzden Kur’ân, daima infakı emreder. Allah rızası için infak, doğrudan ihtiyaçlıya ulaştığı için derhal tüketilir ve yeni üretimin kapısını açar. Ticaret de üretilen mal ve hizmetin, ihtiyaçlılara ulaşmasını sağladığı için bir çeşit infaktır. Mal, uzun süre saklanamaz ama para saklanabilir. Paranın esası altındır; ancak hangi malzemeden yapılmış olursa olsun, Allah Teâlâ,  parayı kasalara koyup dolaşımına engel olanları ağır bir şekilde tehdit etmiştir. (Bkz. Tevbe 9/34-35)

[2*] Şâe = شاء fiilinin kökü, “bir şeyi var etme” anlamında olan şey =شيء’dir. Özne insan ise “gerekeni yaptı” anlamına gelir. (Bkz. Müfredât).

[*] “Yaptığı yardımın peşine yapışmak olarak” çevrilir. Türkçede “başa kakmak” deyimi anlamı tam karşıladığından tercih edilmiştir.

[*] Zengin de bir gün yardıma muhtaç hale gelebilir. Dolayısıyla darda olana yardım, kendine yardımdır. 

[1*] Hikmet, doğru hüküm demektir. Allah her nebîye kitap ve hikmet vermiştir (Âl-i İmrân 3/81). Hikmet, Allah’ın indirdiği ve yarattığı âyetlerden çıkarılan doğru hükümler ve o hükümleri çıkarma yöntemidir. 

[2*] “Sözü dinleyip en güzeline uyanlar, Allah’ın doğru yolda saydığı kişilerdir. İşte ulü’l-elbâb onlardır.” (Zümer 39/18)

[1*]  Elif lamlı olan es-sadakât kelimesine zekât anlamı verilmiştir (Bkz. Tevbe 9/60).

[2*] İkinci cümle birincisine hal yapılmıştır. 

[*] Yardım yaptığımız kişinin dini kimliği bizi ilgilendirmez. Muhtaç olan herkese yardım etmek gerekir.

[*] Ayette geçen, tehabbut تخبط,  “takılıp aklını çelme ve aklını bozma” anlamlarına da gelir (Lisân, Tâc’l-arûs). 

[*] Faiz, ekonomiyi daraltır, zekât geliştirir. “İnsanların malları içinde artsın diye faize verdiğiniz şey (borç) Allah’ın yanında artmaz. Allah’ın rızasını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince; kat kat artıranlar zekât verenlerdir. (Rum 30/39)

[*] Allah'ın elçisi Veda Hutbesinde şöyle demiştir: “Cahiliye faizi kaldırılmıştır. Kaldırdığım İlk faiz, bizim faizimiz, Abbas b. Abdulmuttalib’in faizidir. Onun tamamı kaldırılmıştır.”(Ebû Dâvûd, Menâsik, 57,h. 1905)

[*1] Resul (رسول), “gönderilen”demektir. Bir bilgiyi iletmek için gönderilen elçiye resul dendiği gibi onunla gönderilen bilgiye de resul denir (Müfredat). Kur’an’daki resul kelimeleri ya elçi ya da Allah’ın Kitabı anlamındadır. Elçi ölümlü, Kitap kalıcıdır. Allah Teâlâ şöyle demiştir: “Muhammed sadece elçidir. Ondan önce de elçiler geldi. O ölse veya öldürülse, gerisin geri mi döneceksiniz?” (Al-i İmran 3/144) Artık aramızdaki resul, Kur’an olduğu için bu gibi âyetlerde kelimeye başka anlam verilemez.

[*2] Ana malın yani borç olarak verilen şeyin üstündeki her fazlalık faizdir; ancak kağıt para sisteminde paranın satın alma gücü esastır. Ayetin devamındaki haksızlık etmemek ve haksızlığa uğramamak ifadesine bakıldığında, satın alma gücündeki değişikliğin dikkate alınması, yani enflasyon farkı, faiz kapsamına girmez.

[*] (Tevbe 9/60.) âyette sadaka, zekât anlamında kullanılmış ve borçlular zekât alanlardan sayılmışlardır. 

[1*] Beceriksiz, malının değerini bilmeyip, gereksiz harcama yapan. 

[2*] Çocuk, bunak veya çok yaşlı.

[3*] Sağlam olan iki şeyi karşılaştırınca birine daha sağlam denir. Bu yüzden “şahitlik için daha sağlam…” sözü, onun sağlamının da olduğunu gösterir. Bu âyeti tam anlamak için ona benzeyen şu âyetleri okumak gerekir: “Müminler! Sizden biriniz ölüm döşeğinde vasiyet edeceği zaman içinizden güvenilir iki şahit tutsun. … Eğer şahitlerin günaha girdikleri anlaşılırsa ölenin hak sahibi iki yakını onların yerine geçsin ve şöyle yemin etsinler: Vallahi, bizim şahitliğimiz onlarınkinden daha doğrudur, biz haksızlık etmeyiz. Öyle olsa zalimlerden oluruz. Böylesi, şahitliği gereği gibi yapmalarının alt seviyesidir...” (Maide 5/106-108) Kadın erkek ayrımı olmaksızın güvenilir iki şahit, alt seviye olduğuna göre şahitler, iki erkek, iki kadın veya bir erkek ile bir kadın da olabilir. 

[4*] “Daha doğru…” ile başlayan ifadeler, borcu yazmanın farz olmadığını ve tavsiye niteliğinde olduğunu gösterir.

[*] Âyete göre birbirine güvenenler, borçları yazmayabilir, rehin almayabilir ve şahit de tutmayabilirler. 

[*] Ayette âsim şeklinde ismi fail olarak geçen إِثْمَ =ism, kişiyi sevaptan yani iyiliklerden ve doğal yapısından uzaklaştıran davranış anlamındadır. (Müfredât).

[1*] İnsan, içinden geçenden değil, içine yerleştirdiği şeylerden sorumludur. Bunlar iman, şirk, münafıklık gibi şeylerdir. İbadeti Allah için değil de gösteriş olsun diye yapan, sevap alamaz.

[1*] Isr, gelen yeni nebîye inanma görevidir. “Allah nebîlerden kesin söz almıştı: “Size kitap ve hikmet veririm de sonra sizdekini tasdik eden bir elçi gelirse, ona kesinlikle inanacak ve yardım edeceksiniz! Bunu kabul ettiniz mi? Bu hususta ısr’ımı üzerinize aldınız mı?” demişti. Onlar: “Kabul ettik” demişlerdi.”  (Al-i İmran 3/81)  Bu sebeple önceki nebîlerin ümmetlerinin Muhammed aleyhisselama inanma görevleri vardır. Son nebî ile birlikte ısr yükü kalktı. Burada o yükün olmadığı, bir dua cümlesi ile müminlerin zihinlerinde canlı tutulmaktadır. İlgili âyet şöyledir: “Yanlarındaki Tevrat’ta ve İncil’de yazılı buldukları bu elçiye, bu ümmi Nebîye uyanlar... O, onlara iyiliği emreder, kötülüğü yasaklar. Temiz ve lezzetli şeyleri helal, pis şeyleri haram kılar. Isr’larını ve üzerlerindeki bağları kaldırıp atar. Ona inanan, onu destekleyen, ona yardım eden ve onunla birlikte indirilen nûra uyanlar umduklarına kavuşurlar.” (A’raf 7/157)

[2*] Veli kelimesi için (Bakara 2/107) âyetin dipnotuna bkz.

[3*] Âyetleri görmezlikten gelenlere.